JM Free Ebooks - шаблон joomla Форекс
Сешанбе, 11 Декабри 2018 05:08

Саҳми риёзидонон ва ҳайатшиносони асримиёнагии тоҷик дар рушди риёзии Аврупо

Муаллиф:

  Таърих гувоҳ аст, ки ҳар як халқу миллат бо дастовард, кашфиёт, осори илмӣ, таърихӣ ва фарҳангии худ дар ганҷинаи илму маърифати ҷаҳонӣ нақши бориз гузоштааст ва аз ин рӯ мақому манзалат ва ҷойгоҳи худро миёни дигар халқияту миллатҳо пайдо намудааст. Дар ин миён тоҷикон бо мероси бою ғании илмӣ ва фарҳангӣ чун офтоби дурахшон ба оламиён нур мепошанд ва бо рӯшноии худ ҷомеа ва оламро равшану мунаввар месозанд. Қайд каран ба маврид аст, ки олимони қурунвустоии тоҷику форс дар таърихи инкишофи улуми риёзӣ ва ҳайатшиносӣ мақоми баландро соҳиб буданд, лекин ба комёбиҳои эшон солҳои тӯлонӣ баҳои сазовор дода намешуд. Нигаҳдорӣ ва расондани мероси илмии халқҳои Юнону Рим ва Мисру Ҳинд ба Аврупо хизмати ягонаи онҳо ҳисоб меёфт. Ин гуна фаҳмиш барои он асрҳои зиёд дар тафаккури илмӣ ҷой гирифт, ки ёдгориҳои илмӣ ва сарчашмаҳои хаттии гузаштагонамон ҳангоми истилои Хуросон ва Мовароуннаҳр аз ҷониби арабҳо (асри VIII) несту нобуд гардида буданд. Баъди заволи дуру дароз илмҳои риёзӣ ва ҳайатшиносӣ аз ибтидои асри IX рӯ ба инкишоф ниҳоданд. Асарҳо ҳамон замон бештар ба забони арабӣ таълиф меёфтанд, зеро ки он забони расмии аксари мамлакатҳо аз Испания то Осиёи Миёна ба ҳисоб мерафт. Аз ин рӯ, риёзӣ ва ҳайатшиносии он даврро дар адабиёти илмӣ - илми давлатҳои исломӣ (ё араб) ном мебаранд, ки комилан ғалат аст.

Бояд тазаккур дод, ки тадқиқоти солҳои охири асри XX олимони Русия, Тоҷикистон, Эрон ва дигар кишварҳои хориҷа дар асоси омӯзиши дастхатҳои аслии дар китобхонаҳои мамолики Аврупо, Русия ва ғайра маҳфуз буда нишон доданд, ки дар тӯли 500 соли инкишофи риёзӣ (асрҳои IX-XV) ҷои нахуст ба олимони Осиёи Миёна ва Кавказ, қабл аз ҳама, ба тоҷику форсҳо тааллуқ дорад. Муаррихи риёзии собиқ ИҶШС А.П. Юшкевич дар асари «Оид ба риёзии халқҳои Осиёи Миёна дар асрҳои IX-XV» ба ин масоил таваҷҷуҳ зоҳир намуда, навиштааст: «Дар ҳақиқат, бо ном риёзии араб ҳаргиз риёзии араб набуд, чуноне ки риёзии лотинӣ вуҷуд надошт; илме ки бо он олими фаронсавӣ Ферма, итолиёвӣ Торричелли, англис Ниютон, олмонӣ Лейбнитс ва академики рус Эйлер менавиштанд». Муҳаққиқ Г.Собиров, ки дар таҳқиқи таърихи риёзии тоҷик саҳми арзанда дорад, дар китоби «Инкишофи математика дар Осиёи Миёна (асрҳои XV-XVII)» қайд мекунад, ки муаррихони Ғарб мафҳуми «риёзии араб» - ро дар илм шомил карданд.

Донишмандони тоҷику форс дар рушди илми ҳисоб (арифметика) шуҳратманд буданд. Таърих собит сохтааст, ки мафҳуми адад пойдевори бинои муҳташами илми риёзиро ташкил медиҳад. Муаррихони илм нишон доданд, ки меъморони он дар қатори олимони Юнони Қадим ва кишварҳои Аврупои Ғарбӣ, Чин, Ҳинд ва Осиёи Миёна ҳисоб мешаванд. Агар дар асарҳои Уқлидус (Евклид) таърифи номукаммали адад, дар асарҳои Пифагор, Арасту, Никомах ва дигарон назарияи ададҳои мусбати бутун, дар эҷодиёти Эвдокс, Эратосфен, Архимед ва дигарон назарияи касрҳои одӣ ва мутаносибӣ сохта шуда бошанд, он гоҳ рушди минбаъдаи он ба олимони тоҷику форс марбут будааст. Дар асрҳои IX - XVII дар Осиёи Миёна асарҳои зиёд оид ба арифметикаи амалӣ ва назариявӣ эҷод шудаанд. Риёзидони эронӣ Кушёр ибни Лаббан Ҷилӣ (асри X) дар рисолаи «Оид ба ибтидои ҳисоби ҳиндӣ» нахустин бор баёни даҳ рақами ҳиндӣ ва системаи позитсионии даҳӣ барои ададҳои бутун ва ғайрибутуни мусбат дучор меояд, ки бешак ин комёбии басо бузург буд. Дар ибтидои асри XI асарҳои риёзидони дигари эронӣ Абубакри Қараҷӣ (Алқархӣ) - «Китоби ҳисоб» ва «Алфахрӣ» интишор шудаанд. Баъдан китоби мутафаккири барҷастаи тоҷик Абӯалӣ ибни Сино (980-1037) «Арисмотайқӣ» дар пайравии Евклид таълиф мегардад, ки онро бо тавзеҳоту луғатҳо (соли 1991) адабиётшинос И.Хоҷаев ба табъ расонд. Бо вуҷуди маълумоти зиёди назариявии баамаломада то асри XIII таърифи илмии мафҳуми адад вуҷуд надошт. Риёзидони намоёни тоҷик Насириддини Тӯсӣ (асри XIII) ин масоилро ҳал кард. Вай нахустин шуда таърифи илмии ададро ҳамчун нисбати ҳаргуна бузургиҳои якҷинса (ҳамченак ва беҳамченак) баён кард. Ба пайравӣ аз корҳои Тӯсӣ (1201-1274) баъди 320 сол риёзидони нидерландӣ С. Стевин ва пас аз 500 сол яке аз асосгузорони илми табиатшиносӣ Исаак Нютон (1643-1727) ҳамин гуна таърифи ададро такрор намудаанд.

Аксари кашфиёти пурарзишии соҳаи ҳисоб ба олимони мактаби илмии Самарқанд (асри XV) мансубанд. Дар як мактаби илмӣ ҳамаи олимони намоёни он давр (Қозизодаи Румӣ, Ғиёсиддини Кошонӣ, Мирзо Улуғбек, Алиқушчӣ ва дигарон) муттаҳид шуданд, ки ин ба пешрафти илмҳои табиатшиносӣ мусоидат намуд. Ғиёсиддини Кошонӣ (ал-Кошӣ) (асри XV) дар асарҳояш «Мифтоҳ-ал-ҳисоб» ва «Рисола доир ба давра» назарияи мукаммали ададҳои касриро кор карда баромад. Шогирди ӯ Алиқушчӣ (асри XV) новобаста аз чиниҳо дар «Рисола оид ба касрҳо» ва «Китоб-ул-Муҳаммад» бори аввал касрҳои даҳиро кашф намуда, ба назарияи ададҳои мусбат ва манфӣ дар Шарқи Наздик ва Миёна асос гузошт. Бесабаб нест, ки олими фаронсавӣ Э.Ф. Гауте аҳамияти ин кашфиётро дар назар дошта қайд мекунад, ки: «фарҳанги Аврупо… тавассути кашфиёти мусулмонӣ ғанӣ шуд; дарвоқеъ, илми ҳисоби муосири Ғарб танҳо идомаи ҳамон илми ҳисоби мусулмонон аст». Корҳои Кошӣ ва Қушчӣ барои риёзидонони Аврупо номаълум монданд. Аз ин рӯ, онро ба С.Стевин нисбат медиҳанд. Стевин бошад, касрҳои даҳиро баъди 160 сол дар Аврупо дар асари «Даҳиҳо» ва баъдтар Кавалери аз нав кашф кардаанд. Ва бо ҳамин таълимот оид ба касрҳо дар китобҳои дарсии мактабҳои Аврупо ворид гаштанд.

Яке аз комёбии бузурги олимони Осиёи Миёна ба вуҷуд омадани алгебра ҳамчун илми мустақил ҳисоб мешавад. Тафсири он бори аввал дар асари риёзидон ва нуҷумшиноси бузурги асри IX Муҳаммад ибни Мӯсо Хоразмӣ (780-850) «Китоб-ул-ҷабр ва л-муқобала» нишон дода шудааст. Бояд ёдовар шуд, ки Хоразмӣ дар илми ҷаҳонӣ, қабл аз ҳама аз рӯйи асари «Китоб-ул-ҷамъ ва ут-тафриқ би-ҳисоб ул-Ҳинд» машҳур гардида, китоби номбурда дар асри XII аз арабӣ ба лотинӣ тарҷума шуда буд. Ба воситаи ин асар олимони аврупоӣ ба ҳисоби ҳиндӣ - арабӣ ошно шуданд ва аз ҳамон вақт дар илми риёзии ҷаҳон рақамҳои арабӣ низ ворид гаштанд.

Қуллаи баландтарини муваффақиятҳои риёзии асри XI-XII корҳои алгебравии шоир, файласуф ва риёзидони бузурги форсу тоҷик Умари Хайём (1048-1131) ҳисоб мешавад. Хайём дар китоби «Доир ба исботи масъалаҳои алҷабр ва алмуқобила» (1069-1071) усули умумии геометрии ҳалли муодилаҳои кубиро кор карда баромада, нуздаҳ намуди ин гуна муодилаҳоро тадқиқ кардааст. Ва бо ҳамин вай дар ҳалли муодилаҳои алгебравӣ ба геометрия бартарӣ дод.

Дар силсилаи кашфиёти риёзидонони тоҷику форс кашфи бином мавқеи махсусро ишғол менамояд. Муҳаққиқи соҳаи таърихи риёзӣ А.П. Юшкевич тахмин мекунад, ки Кошонӣ 400 сол пеш ва Умари Хайём 600 сол қабл аз Нютон ҷудокунии биномро маълум намуда буданд. Аммо ҷои таассуф аст, ки то ҳанӯз ин мафҳуми риёзӣ дар адабиёти илмӣ ва методӣ бо номи Хайём ёд карда намешавад. Файласуф ва донишманди шинохтаи тоҷик Акбар Турсон қайд мекунад, ки «ин ном иштибоҳан (бо номи Нютон, - қайди Қ.Г.) расм шудааст». Дар адабиёти таълимӣ ва методии минбаъда, ки ба забони тоҷикӣ таълиф мешавад, он бояд бо номи биноми Хайём - Нютон ёдоварӣ карда шавад.

Масоили баровардани адад аз реша низ ҳамингуна таърих дорад. Олимони Чин ва Ҳинд усули решабарориро танҳо барои решаи квадратӣ ва кубӣ медонистанд. Дар тадқиқоти Кушёр ибни Лабан Ҷилӣ методи аз решаи квадратӣ баровардани адад дучор меояд, ки он бо тарзи Руффини - Ҳорнер (асри XIX) мушобеҳ аст. Усули содатарини аз решаи кубӣ баровардани ададро 800 сол пеш аз ин олимон Абулҳасани Насавӣ (асри X-XI) маълум намудааст. Усули аз таҳти решаи ихтиёрии тақрибӣ баровардани адад бошад, аввалин бор дар Осиёи Миёна ба вуҷуд омад. Дар ин соҳа комёбиҳои шоёни диққатро риёзидонони тоҷику форс асрҳои XV-XVII Алии Қушчӣ, Баҳовуддини Омулӣ ва Наҷмуддини Алихон ҳосил намудаанд. Усулҳои онҳо дар муқоиса ба олимони Аврупо роҷеъ ба ин масоил то ҳанӯз мавриди тадқиқ қарор нагирифтаанд.

Риёзидонони Осиёи Миёна ба кор карда баромадани усулҳои тақрибии ҳалли баъзе намудҳои хусусии муодилаҳои дараҷаи олӣ низ машғул буданд. Ғиёсиддини Кошонӣ барои ҳалли муодилаи кубӣ усули итератсионии бисёр аҷибро кашф кард, ки онро дар асри XIX, яъне пас аз 330 сол риёзидони англис Ҳорнер аз нав кашф намуд ва олими рус Т.Ф. Осиповский (асри XIX) бошад, онро ба «Курси риёзӣ» ворид кард. Дар бораи ин комёбӣ риёзидони маъруфи олмонӣ Ҳерман Ҳанкел (асри XIX) навиштааст, ки аз рӯи саҳеҳӣ ва нафисӣ он аз усулҳои ҳалли тақрибие, ки дар кишварҳои Ғарб баъд аз Виет кашф шуда буданд, ҳеҷ монданӣ надорад. Дар таркиби усули Кошонӣ инчунин усули ҷудокунии решаҳо низ дохил мешавад, ки онро баъдтар Нютон такрор намудааст. Алгебра баъди ин дар асарҳои риёзидонҳои минбаъдаи Осиёи Миёна, ки роҷеъ ба мафҳумҳои асосии алгебра (ҳалҳои ҳақиқӣ ва каззобии муодилаҳо, классификатсияи муодилаҳо ва ғайра) сермаҳсул кор мекарданд, рушд ёфт. Бахусус вобастагии байни решаҳо ва коэффитсиентҳои муодилаи квадратӣ, ки Наҷмиддини Алихон (асри XVI) онро дар рисолаи «Алгебра» кашф намуда бори нахуст дар адабиёти илмӣ бо назм ифода кардааст, кашфиёти бузург дар риёзӣ ҳисоб мешавад. Риёзидони фаронсавӣ Франсуа Виет онҳоро дар асри XVII аз нав маълум кард ва бо номи ӯ (теоремаи Виет) машҳур шуд. Дар шароити имрӯза бояд муаллифони китобҳои таълимии алгебраи мактабӣ ин вобастагиро бо унвони теоремаи Алихон - Виет номгузорӣ кунанд. Бо омилҳои зиёди иҷтимоию сиёсӣ алгебра дар асрҳои XVII-XVIII дар давлатҳои Аврупо ривоҷу равнақ ёфт.

Риёзидонони тоҷику форс асосгузори тригонометрия низ буданд. Тавассути асарҳои олимони Хуросон ва Осиёи Миёна он то андозае ба илми мустақил табдил ёфт. Чи тавре ки академик А. Ҷӯраев (1932 - 2003) ва муаррихи риёзӣ Г. Собиров қайд мекунанд, кашфиёти муҳимтарини онҳо дар ин соҳа «… ворид намудани мафҳумҳои асосии хатҳои тригонометрӣ ҳисоб меёфтанд» . Аҳмади Марвазӣ (асри VIII-IX) аввалин олимест, ки мафҳуми косекансро, Абунасри Форобӣ (асри IX-X) ва Муҳаммад Абулвафо Бузаҷонӣ (асри X) бошанд, хатҳои тангенсу котангенсро дар илм ворид намудаанд. Махсусан натиҷаҳои Абулвафо дар ин соҳа бузург буданд. Ӯ нахустин маротиба дар таърихи илм радиуси давраи тригонометриро ба воҳид баробар қабул кард. Ин комёбӣ дар илм табаддулоти куллиро ба вуҷуд овард ва боиси ифтихору сарфарозист, ки донишмандони ҳамаи соҳаҳо пайваста ба он сару кор доранд, агарчи онро олимони Аврупо баъд аз вай ошкор намуданд. Олими англис Томас Бравардин (асри ХІV) ва олмонӣ Региомонтан (Иоҳанн Мюллер) (асри XV) ин мафҳумро дар асри XV аз нав такрор намуданд. Исботи теоремаҳои синусҳо, теоремаи тангенсҳо барои секунҷаи сферикӣ ва ғайра ба Абулвафо тааллуқ доранд. Бесабаб нест, ки дар ин соҳа ӯ бо унвони фахрии «Птолемейи сонӣ» мушарраф гардида, пас аз вай шогирдаш Абдураҳмон ибни Юнус (асри Х) таълимоти устодашро дар Миср паҳн кард. Ба исботи ҷолиби теоремаи синусҳо барои секунҷаи сферикӣ бори нахуст Муҳаммади Хуҷандӣ (асри Х) сарфароз гаштааст. Донишманди аз ҳамаи илмҳо воқиф Абурайҳон Берунӣ (асри X-XI) бошад, дар пайравии Абулвафо тарзи амалии ҳисоб намудани масофаҳои дастнорасро бо ёрии теоремаҳои тангенс ва котангенс муайян намуда, авалин бор дар таърихи илм дарозии радиуси Заминро муқаррар кард, ки он аз натиҷаҳои ҳозиразамон хеле кам тафовут дорад.

Насириддини Тӯсӣ дар ин соҳа «Рисола дар бораи чортарафаи пурра» (соли 1260) - ро навишт, ки дар он тригонометрияи ҳамворӣ ва сферикӣ ҳамчун фанҳои мустақил дида баромада мешавад. Мувофиқи маълумотҳо дар давоми ҳашт аср (IX-XVII) дар Осиёи Миёна бештар аз сад ҷадвали тригонометрӣ (бо саҳеҳии басо бузург) тартиб дода шуда буданд.

Олимони тоҷику форс дар инкишофи геометрия низ саҳми муносиб доранд, ки нақши онҳо дар қатори таҳқиқи мафҳумҳои зиёди геометрӣ (таърифҳо, аксиомаҳо, ҳисоб намудани масоҳатҳо, ҳаҷми ҷисмҳо ва ғайраҳо) дар исботи постулати V Евклид роҷеъ ба хатҳои параллелӣ басо бузург аст. Муаррихони намоёни аҳди Шӯравӣ Б.А. Розенфелд ва А.П. Юшкевич сӣ сол муқддам дар асари «Назарияи хатҳои параллелӣ дар асрҳои IX-XIV Шарқи асримиёнагӣ» нишон дода буданд, ки кӯшиши аввалини исботи постулати V ба ал-Аббос ибни Саид Ҷавҳарӣ (асри IX) тааллуқ дорад. Ҷавҳарӣ ин амалро дар рисолаи «Такмилдиҳии китобҳои «Ибтидо» - и Евклид» ба ҷо овардааст, ки ин исботи вай ба риёзидонони минбаъда таъсири бузург расонид. Дар ин рисола Ҷавҳарӣ бори аввал исбот намуд, ки агар аз болои ҳаргуна нуқтаи ихтиёрии дохилии кунҷ хати рост гузаронида шавад, онгоҳ он ҳар ду тарафи кунҷро бурида мегузарад. Баъди гузаштани 10 аср ин тасдиқро соли 1882 олими олмонӣ Морис Паш (асрҳои XIX-XX) ба сифати аксиома қабул намуд ва он бо номи аксиомаи Паш машҳур гаштааст, ки он бояд аз рӯи ҳақиқат аксиомаи Ҷавҳарӣ - Паш бошад. Ба ин масоил Абулаббоси Найризӣ (ваф. асри Х), Абӯалӣ ибни Сино, Абуҷафъари Хазинӣ (ваф. асри Х), Абурайҳони Берунӣ, Умари Хайём, Насириддини Тӯсӣ, Асириддни Алабхарӣ (ваф. асри XIII), Шамсиддини Самарқандӣ (асри XIII), Қутбуддин Маҳмуди Шерозӣ (асрҳои XIII - XIV) ва дигарон машғул буданд. Андешаҳои Умари Хаём ва Насириддини Тӯсӣ дар рушди таълимоти назарияи хатҳои мутавозин то кашфи ба вуҷуд омадани геометрияи ғайриевклидӣ нақши муайянеро бозидаанд. Умари Хайём кӯшишро аз исботи чоркунҷае оғоз намудааст, ки аз он амалан ҷумлаҳои геометрияи ғайриевклидӣ ҳосил мешаванд. Ин чоркунҷаро баъдтар риёзидони итолиёвӣ Ҷованни Саккёри (асрҳои XIII-XVIII) баррасӣ кард ва ҳоло онро дар илми муосир «чоркунҷаи Саккёрӣ» меноманд. Ҳзорон маротиба ҳақ ба ҷониби олимони рус Б.А. Розенфелд ва А.П. Юшкевич аст, ки чоркунҷаро - чоркунҷаи Хайём - Саккёрӣ номидаанд. Насириддини Тӯсӣ назарияи Хайёмро инкишоф дода, дар рисолаи «Тавсифи Евклид» нахустин бор дар таърихи риёзӣ аксиомаҳои мавҷудият ва интихобро кашф намуд. Дар асри XIII ва асрҳои минбаъда кӯшиши исботи постулати V аз тарафи Алабхарӣ, ки он дар асари «Такмилдиҳии «Ибтидо»-и Евклид» баён ёфтааст, хеле паҳн гашта буд.

Тавассути тарҷумаи лотинии асарҳои олимони форсу тоҷик ин дастовардҳо дастраси аҳли илми Аврупо гардида, ба кашфиёти геометрияи ғайриевклидӣ замина гузоштанд. Аз осори Ибни Ҳайсам, Ибни Сино ва дигарон истифода бурда, олими лаҳистонӣ Витело (асри XIII) аввалин шуда дар асараш «Пешомад» исботи постулати V - ро додааст. Дар исботи донишманди фаронсавӣ Лев Герсонид (асрҳои XIII - XIV) ва испанӣ Алфонсо Волядолит (асри XIV), ки асарҳои хешро ба забони ибрӣ (яҳудӣ) менавиштанд, таъсири олимони тоҷику форс ба назар мерасад. Исботи назарияи хатҳои мутавозин дар Аврупо минбаъд дар асрҳои XVI-XVIII густариш ёфт. Риёзидони сербӣ Фредрик Грисогоно (асрҳои XV-XVI), олмонӣ Христофор Клавий (асри XVI), итолёвиҳо Петро Антонио Каталди (асрҳои XVI-XVII) ва Витале Ҷордано (асрҳои XVII-XVIII), фаронсавӣ Андриен Лежандр (асрҳои XVIII-XIX) ва дигарон ин масоилро муҳокима кардаанд. Дар давоми асри XVIII ҳафтод усули исботи постулати V нашр шуд, ки дар ҳамаи онҳо таъсири олимони шарқӣ мушоҳида мешавад. Ҳамин тавр, дар инкишофи назарияи хатҳои мутавозин олимони ҳамаи миллату кишварҳои гуногун саҳми бузург гузоштаанд, вале хизмати олимони тоҷику форс дар ин соҳа беназир буд.

Солҳои 60 - 80 - уми қарни ХХ дар Тоҷикистон тадқиқот дар соҳаи осори риёзии мутафаккирони тоҷику форс инкишоф ёфта буд. Ба ин пешравӣ, агар аз як тараф, азму таҳқиқи донишмандони маъруфи Институти таърих ва техникаи Академияи илмҳои ИҶШС Б.А. Розенфелд, А.П. Юшкевич, П.Г. Булгаков ва дигарон ва олимони намоёни Донишгоҳи давлатии омӯзгории Москва ба номи Н.К. Крупская И.К. Андронов, Б.Л. Лаптев ва ғайра боис шуда бошад, аз тарафи дигар худи муҳаққиқони макотиби таҳсилоти олии касбии ҷумҳурӣ ба ин масоил шавқу рағбати зиёд зоҳир карда буданд. Масалан, солҳои 60-70-ум асри ХХ нуҳ танҳо дар Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон ба номи С. Айнӣ нафар - Г.Собиров, Д.Мамедова, У.Шерматова, Н.Бобоев, А.Қодиров, Т.Шодиев, М.Шерматов, М.Бадалов, М.Яъқубов ба тадқиқи риёзӣ, ҳаракати ҷисмҳои осмонӣ ва ҷадвалҳои астрономии олимони Шарқи Наздик ва Миёна машғул буданд. Аксарияти онҳо зери роҳнамоии риёзидон ва педагоги намоён И.К. Андронов (1895-1975) рисолаҳои номзадӣ дифоъ кардаанд. Бояд қайд кард, ки муҳаққиқони соҳа аз тарафи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба вижа академик М.С. Осимӣ ҳамеша кумак ва дастгирӣ эҳсос мекарданд. Мутаасифона, солҳои охир тадқиқот роҷеъ ба таърихи риёзӣ коҳиш ёфт. Шуъбаи таърихи улуми техникию табиатшиносии Академияи илмҳои ҷумҳурӣ дар пажӯҳиши осори риёзӣ ва ҳайатшиносии ниёгонамон саҳми арзанда дорад. Умед аз он дорем, ки баҳри ифтихори миллӣ, барои рушди тадқиқоти соҳа арсаи васеъ бунёд карда мешавад.

Аз баёни саҳми донишмандони тоҷику форс дар инкишофи риёзӣ ва фарҳанги ғании ҳайатшиносӣ метавон хулосаҳои зерин баровард: Даъвои муаррихони риёзии хориҷӣ дар бораи он, ки хизмати ягонаи олимони тоҷику форс гӯё нигоҳдорӣ ва расонидани мероси илмии юнониҳо ва ҳиндуҳо ба доираи илмии Аврупо бошад, андешаҳои ботил ҳастанд. Бояд қайд намуд, ки кашфиёти муҳақиқони Осиёи Миёна ва Ховари Наздик асоси пешрафти илми риёзии аврупоиёнро ташкил додаанд. Аз ин пас масъулонро зарур аст, ки ҷиҳати тақвият бахшидан ба бедории фикрии ҷавонон, боло бурдани ҳисси хештаншиносӣ ва худогоҳии миллӣ муайян намудани ҳақиқати илмӣ ва тантанаи адолати таърихӣ дар таълиф ва таҳияи китобҳои дарсӣ, маводи таълимӣ, рӯзномаю маҷалла нақши арзандаю муассири аҷдодони мо дар тамаддуни ҷаҳонӣ нишон дода шавад.

Барои ба оламиён шиносонидани донишмандони тоҷику форс ва пайдо намудани абадияти маънавии миллат танҳо саромадон (Хоразмӣ, Кушёр, Тӯсӣ, Хайём, Насавӣ, Марвазӣ, Абулвафо, Ибни Сино, Румӣ, Кошонӣ, Алиқушчӣ ва дигарон)-ро дар хотир нигоҳ доштан ва рӯи қоғаз овардан ҳанӯз кифоя нест. Ҷидду ҷаҳд бояд кард, ки бузургдошти онҳоро (бо нашри осорашон, тарғибу таблиғи ақоиди илмиашон, дар фарҳанги умумибашарӣ маълум кардани мавқеашон ва ғайра) ҳифз карда тавонем. Тавре ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон (тав. 1952) пайваста таъкид менамояд, шинохти таърихи худ, огоҳӣ аз фарҳанг ва маданияти бою ғании аҷдод, саҳм ва нақши тоҷикон дар ганҷинаи тамаддуни олам дар тарбияи маънавии насли наврас ва ҷавонон нақши бориз хоҳад гузошт.

 

Гулназар ҚУРБОНОВ  

омӯзгори МТМУ №33, шаҳри Ҳисор

Бунафша НАЗАРОВА

омӯзгори МТМУ №65, шаҳри  Душанбе

Маҷаллаи академии илмию оммавӣ "Илм ва Ҷомеа"-№5 (13), 2018

Сарчашмаҳо

  1. Ғуломов И. Таърих ва методологияи математика. - Душанбе: Маориф, 1999. - 446 С.
  2. Собиров Г. Инкишофи математика дар Осиёи Миёна (асрҳои XV - XVII). - Душанбе: Ирфон, 1972. - 114 С.
  3. Турсунов А. Эҳёи Аҷам. - Душанбе: Ирфон, 1984. - 124 С.
  4. Шерматова У.К., Фридман Л.М. Истифодаи элементҳои таърихи математикаи Осиёи Миёна дар таълими математика. - Душанбе: Маориф, 1986. - 220 С.
  5. Юшкевич А.П. Историко - математические исследования. Вып. 4. - Москва, ГИТА, 1950. - 457 С.
  6. Боголюбов А.Н. Развитие математики и математических знаний в Средней Азии // История Отчественной математики. В 4-х томах, Т.I. - Киев: Наукова думка, 1966. - С.388 - 416.
  7. Табаров А., Ғуломов И. Ҳақиқати илмӣ ва беадолатиҳои таърихӣ // Рӯзномаи «Ҷумҳурият», 28.11.2014.
  8. Қурбонов Г.Б. Риёзишиносии асримиёнагӣ дар Хуросон ва Осиёи Миёна // Маҷаллаи «Илм ва ҳаёт» - №3 (126), соли 2015. - С.15-18.
Хондан 4683 маротиба